آشنائی اجمالی با یگان‌های نظامی خراسان در دفاع مقدس

 نیروهای خراسانی از نخستین روزهای دفاع مقدس حضوری فعال و نقشی تأثیرگذار داشتند، به گونه‌ای که خراسان بزرگ در راستای ادای دین به انقلاب و ولایت، نقش تأمین نیروی انسانی را با بیش از 5/9 درصد کل اعزام‌های کشور، به خود اختصاص داد. نام یگان‌های عمده خراسانی حاضر در عرصه نبرد با دشمن که در طول دوران دفاع مقدس سازمان یافته به دفاع ایران اسلامی پرداختند، به شرح ذیل است

یگان‌های ارتش جمهوری اسلامی

1- لشکر 77 پیروز ثامن‌الائمه(ع) 

 لشکر 77 پیاده خراسان یکی از نخستین یگان‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران بود که با آغاز تهاجم دشمن بعثی برای حضور در منطقه، مأموریت یافت. یکی از افتخارات بزرگ لشکر 77 عملیات کلیدی و غرورآفرین ثامن‌الائمه(ع) است. این عملیات پس از آنکه امام خمینی (ره) فرمودند: «حصر آبادان باید شکسته شود»، توسط رزمندگان این لشکر و با کمک سپاه پاسداران و ژاندارمری و نیروهای مردمی در یکم مهر 1360 اجرا شد. بعد از این عملیات، لشکر 77 پیاده، به لشکر 77 پیروز ثامن‌الائمه(ع) تغییر نام یافت.

جدا از عملیات غرورآفرین ثامن‌الائمه(ع)، این لشکر در 22 عملیات بزرگ و کوچک از جمله فتح‌المبین، قادر خیبر، بدر، نصر، مرصاد و بسیاری دیگر نقش آفرینی کردند.

2 - پایگاه پدافند هوایی امام رضا(ع) - پایگاه پدافند هوایی امام رضا(ع) مستقر در مشهد، وابسته به نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که بعدها به صورت پایگاه چهاردهم شکاری ارتش درآمد در طول دوران دفاع مقدس، علاوه بر دفاع هوایی از رزمندگان اسلام در مناطق جنگی، نقش قابل توجهی در خدمات ترابری هوایی رزمندگان خراسانی ارائه داد.

یگان‌های رزم خراسانی سپاه، بسیج و جهاد سازندگی

1- تیپ و لشکر ویژه شهدا:

همان‌گونه که گذشت، زمینه تشکیل نخستین یگان رزمی رسمی متشکل از رزمندگان خراسانی (گردان شهدا) در روزهای نخست فروردین سال 1359 در کردستان فراهم آمد. موفقیت‌های این گردان در عملیات‌های مختلف در خطه کردستان باعث شد تا زمینه تشکیل تیپ ویژه شهدا فراهم آید. سردار شهید محمد بروجردی (فرمانده وقت منطقه کردستان) که شاهد درخشش رزمندگان خراسانی در خطه کردستان بود، با سفر به مشهد و تهران و بیان طرح‌ها و نیازهای مناطق درگیر کردستان و آذربایجان غربی و... پیشنهاد تشکیل تیپی را با نیروهای موجود خراسان داد و نهایتاً موافقت فرماندهان خراسان برای تأمین نیروی مورد نیاز این یگان را جلب کردند. (مذاکرات تا آذرماه سال 60 به طول انجامید) و در این تاریخ تشکیل تیپ به صورت جدی کلید خورد و در اردیبهشت سال 61 عملاًَ تیپ ویژه شهدا به فرماندهی شهید محمد بروجردی در پادگان جلدیان پیرانشهر اعلام موجودیت کرد.

با شهادت سردار شهید محمد بروجردی، سردار شهید گنجی زاده جایگزین ایشان شد. مرحوم چنگیز عبدی فر از خراسان نیز دوره‌ای عهده دار فرماندهی این تیپ شد و پس از ایشان نیز شهید کاوه که از مهر ماه سال 59 مسئول عملیات بود، فرماندهی این تیپ را بعهده گرفت.

 برای دفع دشمن در استان‌های کردستان، آذربایجان غربی و شرقی و کرمانشاه تشکیل و فرمانده شجاع خراسانی شهید محمود کاوه، سکان‌دار هدایت آن شد، به گونه‌ای که دشمن کومله و دمکرات و سایر گروهک‌ها به طور کامل نابود شدند.

 2- تیپ و لشکر 21 امام رضا (ع):

خراسان، اولین تیپ پیاده‌اش را به نام امام رضا(ع) به فرماندهی شهید محمد مهدی خادم‌الشریعه، تشکیل داد. این یگان رزمی از رزمندگانی که با استعداد بیش از سه گردان پیاده و گردان‌های پشتیبانی رزمی و پشتیبانی خدمات رزمی در منطقه عمومی شهر بستان، در عملیات طریق‌القدس شرکت داشتند، در تاریخ 10/10/60 اعلان موجودیت رسمی نمود و همزمان با به عهده گرفتن خط پدافندی چزابه، اولین ایستگاه صلواتی شامل قسمت‌های نانوایی، حمام و کفاشی را در شهر بستان راه اندازی کرد. لازم به ذکر است که خراسان همزمان خط پدافندی در حاشیه رود کرخه در منطقه شهر شوش را نیز به عهده داشت.

در زمستان سال 64 برادران سپاه سمنان تحت امر لشکر امام رضا (ع) قرار گرفتند و تیپ 12 قائم آل محمد(ص) به فرماندهی جانشین وقت لشکر، سردار غلامرضا احمدی تشکیل و تا آخر جنگ تحت امر این لشکر بودند و پس از دفاع مقدس تحت امر لشکر 27 حضرت رسول (ص) به نام تیپ 2 قائم آل محمد (ص) مستقر در سمنان ادامه مأموریت داد.

3- تیپ 18 جوادالائمه (ع):

با توجه به افزایش تعداد داوطلبین و رزمندگان خراسانی برای حضور در جبهه جنوب، در دی ماه سال 60 با دستور ستاد مرکزی سپاه پاسداران دستور استقرار تعداد دو گردان از نیروهای خراسان در خط شوش (حاشیه رود خانه کرخه) صادر و به منظور اجرای این دستور، فرماندهان برادر سردار عباس شاملو را از ایلام فراخوانی و مسئولیت خط محور شهر شوش به دشت عباس و چنانه را به ایشان سپردند. (در این زمان سردار عباس شاملو از سپاه خراسان، مسئول عملیات و پشتیبانی سپاه استان ایلام بود) . این نیروها مستقل از نیروهای مستقر دربستان - تیپ 21 امام رضا(ع) - در عملیات فتح‌المبین شرکت کردند و با تصرف توپخانه دشمن در منطقه، کارنامه درخشانی را به جا گذاشت؛ و پس از عملیات فتح‌المبین که به استان‌های بزرگ و نیرو خیز کشور دستور تشکیل تیپ‌های سپاه را دادند، در تاریخ 14 فروردین ماه 1361 دومین تیپ سپاه خراسان به نام تیپ 18 جوادالائمه (ع) و به فرماندهی سردار عباس شاملو تشکیل و سایت 4 (ابو صلیبی خات) محل استقرار عقبه‌اش تعیین شد.

این تیپ در عملیات‌های بیت‌المقدس، رمضان، حسین بن علی(ع)، مسلم بن عقیل، محرم، و والفجر مقدماتی شرکت داشت و در مناطق پاسگاه زید، سومار (نفت شهر) جبل حمرین و فکه خط پدافندی داشته است.

4- لشکر 5 نصر:

همزمان با عملیات مسلم بن عقیل در تاریخ 15/ 7/61 ا ز ستاد کل دستور تشکیل تیپ سوم سپاه (تیپ امام موسی کاظم علیه‌السلام) خراسان صادر و برادر سعید ثامنی پور فرمانده و شهید ابوالفضل رفیعی‌سیج به عنوان جانشین آن تیپ تعیین شدند.

 کمی بعد و همزمان با عملیات محرم در تاریخ 15/8/61 تیپ چهارم سپاه خراسان به نام امام صادق (ع) نیز به سازمان رزم سپاه خراسان اضافه شد تا مقدمه تشکیل لشکر 5 نصر فراهم شود. 

لشکر 5 نصر اولین لشکری بود که از سپاهیان استان خراسان و قبل از عملیات والفجر مقدماتی، سازماندهی آن با درایت شهید حسن باقری در دستور قرار گرفت و چون عملیات در شرف انجام بود دستور تشکیل رسمی و معارفه افراد به بعد از عملیات موکول گردید.

این لشکر از ترکیب سه تیپ، (تیپ 18 جوادالائمه به عنوان هسته مرکزی به فرماندهی سردار شاملو، تیپ امام صادق) ع به فرماندهی شهید برونسی و تیپ امام موسی کاظم(ع) به فرماندهی سعید تامنی پور در تاریخ 25/11/61 تشکیل شد.

 اولین فرمانده این لشکر شهید حسن باقری بود که تنها ده روز در این سمت باقی ماند و به لقاء الله پیوست. پس از ایشان سردار حمیدی نیا، سردار مرتضی قربانی از اصفهان، سردار باقر قالیباف، سردار اسماعیل قاآنی و سردار شهید جواد مهدیانپور تا پایان جنگ عهده دار فرماندهی این لشکر شدند.

5- گروه توپخانه 61 محرم:

نیروهای سپاه در استان کرمانشاه و آذربایجان و به طور کلی جبهه‌های غرب کشور با به امانت گرفتن قبضه‌های توپخانه 105 م م از ارتش کارشان را در پادگان ابوذر شروع و در عملیات بازی دراز قدرت و فکر خود را به فرماندهان نشان دادند. نیروهای جبهه‌های جنوب پس از به غنیمت گرفتن قبضه‌های 122 و... از ارتش عراق در عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس و... در یگان‌های خود واحدهای توپخانه را تشکیل دادند. پس از شروع به‌کار توپخانه‌ها به شکل مذکور برادرانی که با توپخانه آشنا شده بودند به فکر ساماندهی یگانی به استعداد گروه یا تیپ توپخانه صحرایی افتادند؛ و از نیمه دوم سال 1361 بحث جدی شد و نهایتاًَ در آبان ماه این سال همزمان با ماه محرم اولین گروه توپخانه سپاه با جمع آوری قبضه‌های پراکنده و... به فرماندهی برادر سردار شهید حسن غازی تاسیس و شروع بکار کرد.

     با توجه به سنتی که در ایران قبل و بعد از انقلاب برای نام گذاری یگان‌های نظامی بود که یک اسم و شماره‌ای را انتخاب می‌کردند، با توجه به همزمانی ماه محرم و عزاداری‌های مقدس برای نیروهای پاسدار و تشکیل این یگان در این زمان، نام گروه توپخانه 61 محرم (یعنی تشکیل در ماه محرم سال 61 و مأموریت برای اهداف امام حسین علیه‌السلام، شعار هیهات مناالذله را برگزیده و آرم توپخانه را با استعانت از آیه شریفه قرآن کریم) و مارمیت از رمیت ولکن الله رمی طراحی نمودند. این یگان ابتدا تحت امر قرارگاه کربلای سپاه و سپس تحت امر عملیاتی قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) به انجام مأموریت پرداخت.

گروه توپخانه 61 محرم در تاریخ 21/6/62 از ستاد مرکزی توپخانه سپاه منفک و مستقل شد و برادر حاجی زاده از شهرستان نیشابور مسئول ابلاغ شرح وظایف رده‌های توپخانه شد. گرچه نیروهایی از سایر استان‌ها هم در گروه توپخانه 61 محرم مشغول بودند لیکن اکثر نیروها از استان خراسان بزرگ بودند به ویژه از تاریخ 7/6/63 که رسماً گروه 61 تحویل سپاه چهارم (خراسان) گردید. تشکیل اولین گروه توپخانه عمل کلی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با عنوان گروه توپخانه 61 محرم به منظور پشتیبانی آتش پرحجم از یگان‌های رزمی خراسان و سایر یگان‌های سپاه و گاه ارتش جمهوری اسلامی که موجب بالا بردن توان رزم نظام جمهوری اسلامی شد و هم اکنون در شهرستان تربت حیدریه استقرار دارد.

6- تیپ (گروه) مهندسی 45 جوادالائمه (ع):

این یگان مهندسی رزمی پس از تشکیل دوشادوش جهاد سازندگی مشغول ایجاد خاکریزها و سنگرها، ایجاد و برداشت موانع پیشروی رزمندگان خراسان شد. کمک به یگان‌های استان‌های فاقد این توانایی، راه سازی برای تسهیل حرکت رزمندگان، ایجاد پل‌های لازم و... از جمله فعالیت‌های این یگان به شمار می‌آید. پس از دفاع مقدس، تیپ 47 سلمان سبزوار جایگزین آن شده است.

7- تیپ 13 رعد:

این یگان توپخانه پدافند هوایی به منظور تأمین قرارگاه‌های فرماندهی و جاده‌ها و پل‌ها و تأمین محل استقرار گردان‌های پیاده و پشتیبانی آن‌ها در برابر هجوم هوایی دشمن تشکیل شد. تیپ 13 رعد پس از دفاع مقدس به نام تیپ 10 محرم پدافند هوایی در شهرستان شاهرود مستقر شد.

8- تیپ 313 حر:

این یگان اطلاعات رزمی که پشتیبانی اطلاعاتی قرارگاه کربلای سپاه و یگان‌های رزمی خراسان را انجام می‌داد. رزمندگان این یگان سربازان گمنامی بودند که بارها عمق منطقه دشمن را در می‌نوردیدند و باعث اشراف اطلاعاتی ایران اسلامی می‌شدند. تیپ 313 حر با همت سردار شهید سید علی حسینی ابراهیم آباد تشکیل و حدود 60 درصد نیرو و امکاناتش از ستاد پشتیبانی خراسان تأمین می‌شد.

9- تیپ 12 قائم(عج):

تیپ 12 قائم (عج) با استفاده از نیروهای رزمنده و مؤمن استان سمنان و به‌کار گیری توانمندی‌های آن‌ها در جهت رزم بی امان با دشمنان تحت امر خراسان تشکیل شد. این یگان هم اکنون نیز به عنوان یک رکن قوی با استقرار در شهر سمنان و تشکیل هسته مرکزی سپاه قائم آل محمد (ص) سمنان انجام امور را پیش می‌برد.

10- تیپ 88 انصار‌الرضا(ع):

این یگان با کمک لشکرهای ویژه شهدا، 5 نصر، 21 امام رضا(ع) و به‌کار گیری برادران سرباز و پاسدار به منظور حفاظت از مرزهای تصرف شده استان‌های خوزستان و ایلام و کرمانشاه و... تشکیل شد که شهید حسینی محراب را به عنوان اولین فرمانده در کارنامه خود دارد. این یگان هم اکنون در شهرستان بیرجند استقرار داشته و مأموریت‌های مبارزه با اشرار شرق کشور را انجام می‌دهد.

11- تأمین 80 درصد نیروی انسانی و تجهیزات و پشتیبانی لشکر مهندسی 43 امام علی(ع) تحت امر قرارگاه رمضان و اجرای امور مهندسی شمال غرب کشور در جهت راه سازی و ایجاد مواضع و موانع در ارتفاعات سر به فلک کشیده و پشتیبانی مهندسی قرارگاه نجف به ویژه استقرار پل‌های معلق طنابی و... در بین ارتفاعات و پل‌های شناور(خیبر) در مناطق عملیاتی جنوب.

12- تشکیل سپاه شهرستان کامیاران و تشکیل تیپی به نام تیپ 72 شهیدهاشمی‌نژاد جهت تأمین محورهای منتهی به آن شهرستان و خارج کردن مردم مظلوم منطقه از ستم گروهک‌های ضد انقلاب و ایجاد آرامش مطلوب برای آن‌ها و حفظ آبروی نظام جمهوری اسلامی در آن خطه به فرماندهی سردار مولوی و پاسداران و بسیجیان و سربازانی از استان خراسان.

13- تأمین 90 درصد نیروی انسانی و پشتیبانی‌های لازم به ویژه فرماندهی، طراحی عملیاتی و هدایت عملیات‌های قرارگاه‌های نجف و سلمان سپاه پاسداران با استفاده از عزیزانی چون سردار دلاور شهید نور علی شوشتری و...  

14- تأمین حدود 60 درصد نیروی انسانی قرارگاه رمضان مستقر در کرمانشاه و اجرای عملیات‌های برون مرزی با کادر مدیریت عملیاتی، اطلاعاتی، طراحی، و مهندسی از استان خراسان بزرگ.

15- خدمات بی‌دریغ مهندسی رزمی، مهندسی پزشکی و ... جهاد سازندگی خراسان که علاوه بر تأمین نیازمندی‌های نیروها و یگان‌های سپاه و ارتش خراسان تمامیت جنگ را پشتیبانی نمود که زبانزد خاص و عام شد و ستاد پشتیبانی جنگ آن بارها و بارها مورد تشویق فرماندهان سپاه و ارتش و مقامات بالای نظام واقع شد؛ و همزمان با جنگ گل لبخند را بر لب‌های روستانشینیان می‌کاشت.

 16- تشکیل مجموعه ستاد پشتیبانی جنگ سپاه پاسداران خراسان در مشهد و تهیه و تأمین اقلام مورد نیاز رزمندگان خراسان با جمع آوری هدایای مردمی که ظرفیت بالایی از تهیه و دوخت البسه مورد نیاز، تهیه و تا مین هزینه‌های خرید خودروهای سبک و سنگین مورد نیاز، تهیه و تأمین اقلام غذایی و تنقلات رزمندگان، تهیه و ارسال میوه یگان‌های خراسان و دیگر یگان‌های کشور با افزایش ظرفیت‌های مردمی با استفاده از توانائی‌های خانواده‌های ایثارگر. 

فعالیت‌های بهداری و ایجاد بیمارستان‌های صحرایی، پست‌های امداد و اورژانس، انتقال و بستری مجروحین و جانبازان از جبهه و کمک به بیمارستان‌های شهرهای استان و ایجاد بیمارستان امام حسین (ع) مشهد گوشه‌های دیگری از فعالیت‌های یگان‌های رزم خراسان می‌باشد. 

خراسان بزرگ در دوران دفاع مقدس 308256 نفر بسیجی به یگان‌های رزم اعزام نمود. این خطه با یگان‌های رزمی که در بالا ذکر شد در 98 عملیات کوچک یک تا سه روز، و عملیات‌های بزرگ 4 تا 70 روز، مثل والفجر 8 و کربلای پنج، علاوه بر شبیخون‌ها و تک‌های محدود گردانی، در هشت سال دفاع مقدس حضور داشته است. عملیات‌های مستقل توپخانه، مهندسی، پدافند هوایی و ... که در پشتیبانی یگان‌ها بوده و جزو آمار نیامده است.

حضور تأثیرگذار دلاوران خراسانی در میادین نبرد، در کنار کمک جدی به حفظ استقلال و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی و ناکامی دشمنان، به شهادت و جانبازی تعداد زیادی از بهترین جوانان این خطه انجامید که تقدیم 23000 شهید استان‌های خراسان از آن جمله است.

خراسان بزرگ در دوران دفاع مقدس 4015 نفر آزاده و 47777 نفر جانباز تقدیم انقلاب اسلامی کرده است که بیش از 18300 نفر آنان دارای بیش از 25 درصد جانبازی می‌باشند. 1920 نفر از این عزیزان جانباز شیمیایی بالای 25 درصد هستند و 40 نفرشان بیش از 70 درصد از کار افتادگی دارند. 4893 نفر از جانبازان خراسانی نیز جانبازان اعصاب و روان بالای 25 درصد هستند.